In ‘Totalitarisme’ beschrijft Hannah Arendt oorsprong en dynamiek van totalitaire systemen. Al een paar jaar na de Tweede Wereldoorlog analyseerde zij hoe en waarom nazi-Duitsland en de stalinistische Sovjet-Unie konden opkomen als uitingen van het ultieme politieke kwaad. Met het huidige veranderende politieke landschap in de westerse wereld is dit boek meer dan een historische analyse. Het is een waarschuwing: Arendts beschrijving van de huidige opkomst van autocratische regimes en de rol van massa’s is schrikbarend actueel.
De vertalers, Remi Peeters en Dirk De Schutter, verzorgden de nieuwe Nederlandstalige uitgave van ‘Totalitarisme’, het derde en meest actuele deel van Arendts in 1951 gepubliceerde standaardwerk ‘The Origines of Totalitarianism’. In hun uitvoerige inleiding beschrijven ze wat totalitarisme is en welke eigenschappen totalitaire regimes hebben.
Arendt beschrijft gedetailleerd de tijdgeest waarin de grote totalitaire bewegingen tussen de twee wereldoorlogen in Duitsland (Hitler) en Rusland (Stalin) konden opkomen, hun werkwijze en achterliggende oorzaken en gedachten. Met alle gruwelen van ontmenselijking van dien.
Autocratische regimes kunnen niet gelijk worden gesteld aan totalitarisme. De dictatoriale terreur verschilt van totalitaire terreur omdat ze alleen echte tegenstanders bedreigt, maar geen onschuldige burgers zonder politieke overtuiging. Het totalitarisme onderscheidt zich van andere autocratische regimes, omdat het een nooit eerder vertoonde aanslag op de menselijke vrijheid en spontaniteit pleegt, en elke vorm van zinvol menszijn en menselijke gemeenschap kapotmaakt.
Voorwaarden, zonder welke een totalitair regime niet kan bestaan, zijn transformatie van klassen tot massa's en de daarmee gepaard gaande uitschakeling van elke groepssolidariteit. Door de instorting van de klassenmaatschappij ontstaat een grote structuurloze massa ontheemde en geïsoleerde individuen met een sterk gevoel van overbodigheid, onder meer veroorzaakt door massale werkloosheid en bevolkingsgroei vanaf halverwege de 19e eeuw. Dit leidt tot minachting voor de waarde van het menselijk leven.
De totalitaire beweging verstevigt haar macht door een samenhangend, maar fictief wereldbeeld te creëren, dat niet in twijfel getrokken kan en mag worden. De ‘officiële geschiedenis’ wordt verbannen, in plaats daarvan wordt de geschiedenis vervalst. Burgers worden afgeschermd van de niet-totalitaire werkelijkheid, er wordt een tweedeling gecreëerd tussen ‘wij’ en ‘de anderen’. Dat gebeurt door middel van propaganda, indoctrinatie en terreur. Totalitarisme streeft naar wereldheerschappij.
Op het moment waarop de totalitaire beweging de macht grijpt, wordt de fictieve wereld waarin de massa leeft, voortdurend in beweging gehouden. Een permanente instabiliteit lijkt de basisvoorwaarde te zijn voor het voortbestaan van een totalitaire staat. Willekeur, terreur, een destructief gebrek aan logica, en een verregaande vormloosheid zorgen ervoor dat spontaniteit en vrijheid van de individuele burgers verdwijnen. Zij verworden tot radertjes in een onvoorspelbare, destructieve machine.
Het boek is opgebouwd uit vier hoofdstukken, elk afgesloten met de bijbehorende noten. Verder bevat het een lijst met geraadpleegde literatuur, een glossarium en een register. ‘Totalitarisme’ is een 'mustread' om te begrijpen waarom in de huidige tijd met veel mensen die zich niet gehoord en overbodig voelen, allerlei complottheorieën hun intrede doen en autocratische regimes opkomen. Maar ook hoe die autocratische regimes zich in het ergste geval tot totalitaire regimes kunnen ontwikkelen en daardoor een gevaar voor de democratie vormen.
Hannah Arendt (1906-1975) is een van de belangrijkste politiek filosofen van de twintigste eeuw. Ze werd geboren in Hannover, studeerde filosofie bij Heidegger, met wie ze een verhouding kreeg, en promoveerde in Heidelberg bij Karl Jaspers. In 1933 vluchtte ze voor de nazi’s van Duitsland naar Parijs. In 1941 emigreerde ze naar Amerika.
Haar werk, waaronder ‘The Origins of Totalitarianism’ en ‘The Human Condition’ uit 1958 (in het Nederlands vertaald als ‘De menselijke conditie’) en ‘Over geweld’ concentreert zich vooral op vrijheid en totalitarisme, denken, handelen en oordelen. Deze boeken zijn nog steeds actueel en invloedrijk. Ze werd wereldberoemd met haar verslag van het proces tegen Eichmann, ‘Eichman in Jeruzalem’ (1965).
‘Totalitarisme’ is verschenen bij Uitgeverij Boom. De eerste editie is in 2005 verschenen. De eerste druk in paperback verscheen in 2014. In 2021 (gebruikt voor deze recensie) is de vijfde oplage verschenen. Het boek telt 440 pagina’s (inclusief literatuuroverzicht, glossarium en register). Het boek kost € 22,99. ISBN: 9789024408825. Het is niet als e-book verkrijgbaar.
Vertaling: Remi Peeters en Dirk De Schutter
Recensie
Wies Groeneveld
Alle boekrecensies zijn ook terug te vinden op: www.vlaardingenleest.nl