Veel mensen gaan ervan uit dat in Nederland het neoliberalisme onder invloed van Reagan en Thatcher een Anglo-Amerikaanse ideologische import is, die vanaf de jaren tachtig in gematigde vorm door Lubbers en de paarse kabinetten is overgenomen. Volgens Bram Mellink en Merijn Oudenampsen, auteurs van het boek ‘Neoliberalisme. Een Nederlandse geschiedenis’, klopt dit beeld echter niet. Zij hebben ontdekt dat het marktdenken al in de jaren dertig in Nederland is geland en veel nauwer met onze naoorlogse instituties is verbonden dan deskundigen tot nu toe hebben aangenomen. In hun boek laten ze zien hoe een radicale ideologie heeft kunnen doordringen tot de politieke macht, met vérgaande maatschappelijke gevolgen van dien.
Het neoliberalisme legt sterke nadruk op marktwerking, het terugdringen van de invloed van collectieve voorzieningen en eigen verantwoordelijkheid. Neoliberalen hebben weerzin tegen afhankelijkheid van de staat, want dan hebben mensen geen eigen verantwoordelijkheid. Ze hebben weerzin tegen economische staatsmacht en vinden dat particuliere bezitsvorming een reëel alternatief voor de verzorgingsstaat is. De overheid heeft volgens het neoliberalisme ‘de rol van schepper en handhaver van markten en concurrentie, met nadruk op het maximaliseren van individuele vrijheid’. De linkse politieke partijen plaatsen zichzelf 180 graden tegenover het neoliberalisme. Zij streven naar een maatschappelijke politiek die niet om private rijkdom draait, maar om 'de kwaliteit van het bestaan'.
Om ideologische redenen hebben Nederlandse neoliberalen zich nooit in een politieke partij of beweging georganiseerd. In plaats daarvan drongen ze als netwerk en in denktanks via de hoge ambtenarij en wetenschappelijke adviesorganen door in de politiek. Op het moment dat de verzorgingsstaat in de jaren zeventig in crisis geraakte, stonden neoliberaal geschoolde deskundigen klaar om die te ‘hervormen’. Dat deden zij op een veel radicalere wijze dan elders in Europa gebeurde. In ons land werd het neoliberalisme, meer dan in andere landen, op technocratische wijze voor het voetlicht gebracht als onvermijdelijk beleid in plaats van een politieke keuze. De verzorgingsstaat is door de neoliberale politiek afgebroken, waardoor van sociale verworvenheden weinig sprake meer is. Dit heeft tot vérgaande gevolgen voor de maatschappelijke welvaart geleid; mensen met een smalle beurs zijn veel armer geworden en rijke mensen veel rijker.
De auteurs leggen op een heldere wijze en met een soepele schrijfstijl uit hoe de neoliberalen te werk gingen en welke economen en politici daarin een leidende rol hebben gespeeld. Hun benadering is voornamelijk historisch van aard. Hoewel ze de economische facetten die ze noemen niet vaktechnisch uitwerken, krijg je een goed beeld wat neoliberalisme inhoudt en wat het de laatste decennia maatschappelijk teweeg heeft gebracht. Het boek is geïllustreerd met foto’s waarop leden van het neoliberale netwerk in Nederland staan. Een zeer lezenswaardige aanrader, zeker in deze tijd, voor mensen die willen begrijpen hoe de huidige politiek in elkaar zit en functioneert.
Bram Mellink (1985) is historicus aan de Universiteit van Amsterdam. Merijn Oudenampsen (1979) is als socioloog en politicoloog verbonden aan de Université Libre de Bruxelles. De afgelopen jaren onderzochten zij samen de geschiedenis van het neoliberalisme in Nederland.
‘Neoliberalisme. Een Nederlandse geschiedenis’ is in mei 2022 bij uitgeverij Boom verschenen. Het boek telt 351 pagina’s, inclusief verantwoording, noten, bronnen, afkortingen, register en illustraties.
Het boek kost €29,90. ISBN: 9789024442485. Het is ook als e-book te koop voor € 23,90. ISBN: 9789024442492.
Illustratie
Bram Mellink
Recensie
Wies Groeneveld
Alle boekrecensies zijn ook terug te vinden op: www.vlaardingenleest.nl.