Filosoof Michael Sandel waarschuwt in zijn boek De tirannie van verdienste, voor de groeiende kloof tussen de elite en de burgers. Hij legt uit waarom deze kloof de afgelopen vier decennia in onze democratie –waarin iedereen (zogenaamd) gelijke kansen zou hebben – steeds groter is geworden. Een te grote kloof maakt het moeilijker om onszelf te zien als burgers die een gemeenschappelijk leven delen. Het ontbreken van gemeenschapsgevoel heeft negatieve invloed op het functioneren van democratische samenlevingen.
De tirannie van verdienste is een kritiek op de hedendaagse meritocratie, waarin de maatschappelijke positie van elk individu is gebaseerd op zijn of haar verdienste. Veel centrumlinkse politieke partijen hebben zich in de afgelopen jaren meer verbonden met de hoogopgeleide elite dan met de arbeidersklasse, waaruit vroeger hun aanhang bestond. Met als gevolg dat linkse politieke partijen het marktdenken en het neoliberalisme enthousiast hebben omarmd. Het idee was dat neoliberalisme, globalisering en meritocratie zouden zorgen voor stijging van de welvaart.
Waren er vroeger alleen aristocratische samenlevingen waarin afkomst je positie op de maatschappelijke ladder bepaalde, nu is die hiërarchie grotendeels vervangen door een meritocratie. Hierin draait alles om gelijke kansen: gelijke kansen zouden leiden tot de rechtvaardigste samenleving.
In de meritocratische ideologie halen mensen de top op basis van eigen prestaties, niet op basis van komaf. Mensen die bovenaan de maatschappelijke ladder zijn beland, de ‘winnaars’, denken dat ze hun succes door hun eigen toedoen verdiend hebben en vinden dat de achterblijvers, de ‘verliezers’, hun lot aan zichzelf hebben te wijten.
Deze elite vindt dat ze daarom aan niemand iets verschuldigd is. Dat noemt Sandel ‘de tirannie van verdienste’. De elite heeft te weinig oog voor het feit dat succes ook voortkomt uit toeval, geluk, aanleg, de juiste omstandigheden en vaak afhankelijk is van ouders en docenten die je de weg wijzen. Er is gedacht dat – ook al zouden hiermee banen verloren gaan – de winnaars de verliezers zouden compenseren. Het probleem is echter dat dat niet is gebeurd. Er is een steeds extremere ongelijkheid in inkomen en bezit ontstaan. Links heeft weinig tegen deze groeiende ongelijkheid gedaan.
In de afgelopen tien jaar is opleiding de belangrijkste scheidslijn tussen elite en de gewone bevolking geworden. De laagopgeleide arbeidersklasse heeft het gevoel gekregen dat de hoogopgeleide elite vol minachting op hen neerkijkt. Waardering voor het werk dat wordt gedaan door mensen die geen hoger onderwijs hebben gevolgd, ontbreekt.
De meritocratie is een aanslag op het zelfrespect van de ‘verliezers’, op solidariteit van de ‘winnaars’ en leidt tot een grotere bestaansonzekerheid van iedereen. Meritocratie leidt tot een uitdijende technocratie van ‘meten, weten en vergelijken’ en heeft daardoor een ondermijnende uitwerking op gemeenschapszin.
Het ontbreken van respect voor mensen zonder een hoger-onderwijsdiploma heeft bij de arbeidersklasse geleid tot een afkeer van de elite en tot de opkomst van rechts-populistische partijen. Deze vernedering heeft volgens Sandel voor de huidige polarisatie gezorgd. Door deze polarisatie en kennisachterstand van lager opgeleiden is het lastig om als gehele samenleving maatschappelijke debatten te voeren, hetgeen funest uitpakt voor het functioneren van de democratie.
In De tirannie van verdienste wordt vooral de Amerikaanse situatie besproken, maar de inhoud heeft ook betrekking op ontwikkelingen in Europa en elders. Het boek spreekt aan door de heldere formulering van Sandel’s ideeën. Het geeft stof tot nadenken over de ellende die vier decennia meritocratie en neoliberalisme teweeg heeft gebracht, maar biedt ook oplossingen voor verbetering. Een aanrader.
Michael Sandel (Minneapolis, 1953) is hoogleraar in de politieke filosofie aan Harvard University. Zijnboeken Niet alles is te koop : De morele grenzen van marktwerking (2012) en Rechtvaardigheid : Wat is dejuiste keuze? (2015) waren internationale bestsellers en zijn verschenen in 27 talen. Andere boeken van hemzijn Pleidooi tegen volmaaktheid : een ethiek voor gentechnologie (2012) en Politiek en moraal - filosofievoor het publieke debat (2016).
Sandels legendarische cursus Justice was de eerste aan Harvard die onlineen op televisie gratis beschikbaar werd gesteld en door miljoenen mensen is bekeken. In zijn BBC-serie TheGlobal Philosopher onderzoekt hij de filosofische ideeën achter de krantenkoppen, samen met gasten vanover de hele wereld.
De tirannie van verdienste is in september 2020 verschenen bij Uitgeverij Ten Have. Het boek telt 368pagina’s en kost € 24,99. ISBN: 9789025907501. Het is ook als e-book verkrijgbaar en kost 12,99. ISBN:9789025907518.Vertaling: Rogier van Kappel en Huub Stegeman.
Oordeel: 4,5 haringen
Alle boekrecensies zijn ook terug te vinden op: www.vlaardingenleest.nl