De verhouding tussen het Westen en Poetins Rusland bereikte in 2014 een dieptepunt. De leider van Oekraïne, Janoekovytsj, werd door het volk weggehoond en als reactie daarop annexeerde Rusland de Krim. In die periode sprak journalist Laura Starink veel inwoners in Letland, Polen, Rusland en Oekraïne. Van haar reizen verscheen in 2015 een verslag, het boek ‘De schaduw van de grote broer’.
Opvallend is dat verschillende in het boek beschreven problemen nog steeds actueel zijn. De auteur geeft een goede duiding van deze problemen door ze in een historisch perspectief te plaatsen. Het boek bestaat uit vier delen.
Een van de zaken die Laura Starink in het eerste deel beschrijft is hoe de Letten in de Tweede Wereldoorlog heen en weer werden geslingerd tussen de nazi’s en het Rode Leger. Veel Letse politieagenten bijvoorbeeld werden in 1941 gedwongen deel te nemen aan een door Himmler opgezette Schutzmannschaft. Deze mannen werden ingezet voor repressie in Wit-Rusland, Polen en Oekraïne. Ook waren zij betrokken bij de transporten naar de concentratiekampen Salaspilz en Treblinka. Al snel kregen de Letten in de gaten dat Duitsland niet uit was op de onafhankelijkheid van hun land. Toen probeerden zij hun activiteiten voor de nazi’s te beëindigen. Als het Rode Leger na de val van Stalingrad begin 1943 oprukt richting Duitsland vechten Letten toch ook mee met de Duitsers. Er waren ook tienduizenden Letten die zich hadden aangesloten bij het Rode Leger. In sommige gevallen vochten hierdoor leden uit één familie aan het front tegen elkaar.
Het lot van Polen begin vorige eeuw is dramatisch. Zowel Duitsland als de Sovjetunie dacht aanspraak te kunnen maken op delen van dit land. Omdat de joodse bevolking ook in Polen door de nazi’s werd uitgeroeid - voor zo’n negentig procent - vluchtten velen naar Rusland. Met het Rode Leger hoopten ze op betere tijden voor henzelf en hun familie. De rooms-katholieke kerk heeft hierin ook een bedenkelijke rol gespeeld. Tijdens haar reis door Polen komt de auteur In Jedwabne. Daar zijn door de Poolse bevolking zelf op gruwelijke wijze Joden vermoord. Velen proberen deze schandvlek vandaag de dag nog te verbergen, hoewel het door een historicus nauwgezet is gereconstrueerd. Er blijken op meerdere plaatsen door Polen Joden in hun eigen land te zijn omgebracht.
In het derde deel wordt de bizarre positie van Kaliningrad beschreven. Kaliningrad ligt in de historische regio Oost-Pruisen en behoorde tot 1945 bij Duitsland als Koningsbergen. Na de oorlog werd Kaliningrad een deel van de Sovjetunie. Veel Duitse gezinnen zijn in 1945 en 1946 gedeporteerd naar Oost-Duitsland, terwijl hun huizen werden weggegeven aan Russen. Na het uiteenvallen van de Sovjetunie is dit gebied een exclave van Rusland, ingeklemd tussen Litouwen en Polen.
Het vierde, wellicht interessantste deel van het boek gaat over de verhouding tussen Oekraïne en het Rusland van Poetin. Laura Starink beschrijft de bizarre propaganda die vanuit Moskou in de jaren 2013-2014 is uitgestrooid over Oekraïne. In 2013 weigert de toenmalige president Janoekovytsj om een associatieverdrag met de EU te sluiten. De protesten die dan volgen, de Euromaidan of de Revolutie van de Waardigheid, leidt in 2014 tot zijn aftreden. Poetin reageert door de Krim te bezetten en pro-Russische hetzes in het oosten van de Oekraïne te beginnen.
Door de vele gesprekken die de auteur in de vier landen heeft gevoerd krijg je als lezer een beeld van wat de inwoners daar allemaal hebben meegemaakt of nu nog meemaken. Dat sommige verhalen nog actueel zijn, blijkt in het vierde deel uit de twijfelachtige daden van Igor Girkin, ook bekend als Strelkov (De Schutter). De leider van de rebellen in Oost-Oekraïne is nu nog soms voor, soms achter de schermen actief. Voorop staat dat hij een fanatieke aanhanger is van Novorossia, het groot Russische rijk.
Laura Starink (1954) is journalist en slavist. Van 1987 tot 1991 was ze correspondent voor NRC Handelsblad in Moskou. Sinds 2011 is Starink zelfstandig publicist. In 2016 was ze medeoprichter van het nieuwscollectief/platform Raam op Rusland. In 2013 verscheen van haar hand Duitse wortels.
De schaduw van grote broer is in februari 2015 verschenen bij uitgeverij AtlasContact. Het boek werd in dat jaar genomineerd voor de Libris Geschiedenisprijs. Voor deze bespreking is gebruik gemaakt van de zesde druk uit oktober 2016.
Recensie
Gerard van Os
illustraties:
1. omslag van het boek
2. portret van de auteur (foto ©Gerard van Os)
Alle boekrecensies zijn ook terug te vinden op: www.vlaardingenleest.nl