Zeshonderd jaar geleden vond de Sint-Elisabethsvloed plaats, een van de grootste watersnoodrampen uit de Nederlandse geschiedenis. In de nacht van 18 op 19 november 1421 braken de dijken in de omgeving van Dordrecht door; veel dorpen verdwenen voorgoed in de golven. Deze ramp is in vele verhalen van generatie op generatie doorgegeven en leeft met verschillende culturele uitingen nog altijd voort in ons collectieve geheugen.
Het boek ‘De grote en vreeselike vloed’ van Lotte Jensen en anderen gaat over het ontstaan en vergaan van de Zuid-Hollandse Grote Waard, waarin onder meer Dordrecht en een aantal dorpen lagen. Het is als gedenkboek van de Sint-Elisabethsvloed van 1421 gepubliceerd. Deze overstromingsramp wordt vanuit verschillende perspectieven door diverse deskundigen beschreven. De nadruk ligt op de culturele verbeelding van de ramp, maar één auteur werpt ook een blik in de toekomst van klimaatverandering en onze omgang met water.
Hoe kwam de Sint-Elisabethsvloed aan zijn naam? In 1404, 1421, en 1424 zetten grote overstromingen het achterland rondom Dordrecht onder water. Deze overstromingen vonden plaats op of rond de naamdag van de heilige Elisabeth van Thüringen (17 november). Elisabeth werd heilig verklaard vanwege haar barmhartigheid, haar zorg voor zieken-, wezen- en armenhuizen. Zo is haar naam verbonden aan drie grote overstromingen in de Grote Waard. ‘De grote en vreeselike vloed’ is gewijd aan de overstroming van 1421.
Veel verhalen over deze overstroming bleken van mythische aard te zijn. Bijvoorbeeld het verhaal van het wiegje met daarin een kindje, dat werd gered door een zwarte kat die het wiegje in evenwicht hield. Of het verhaal dat liefst 100.000 mensen verdronken en 72 dorpen ten onder gingen. Als gevolg hiervan was in één nacht de Biesbosch ontstaan. Deze verhalen vormden de basis voor een rijke herinneringscultuur. Vanaf de vijftiende eeuw hebben vele schilders, schrijvers, prenten- en kaartenmakers verhalen over de ramp vereeuwigd. Waaronder vier panelen van een anonieme schilder, die ooit gezamenlijk een geheel vormden van het altaarstuk van de Dordtse Grote Kerk. Ook in de literatuur komen verhalen over deze ramp voor.
De werkelijkheid was echter veel prozaïscher: het water kwam geleidelijk, bewoners konden vluchten en veel dorpen bestonden in die tijd uit slechts enkele huizen. Er verdronken weliswaar enkele tientallen mensen, maar duizenden slachtoffers uit de ‘verdronken’ dorpen konden vluchten naar het hoger gelegen Dordrecht, waar zij werden opgevangen en verzorgd. En het ontstaan van de Biesbosch was geleidelijk gegaan.
Deze ramp is tevens een spiegel voor het heden. Welke lessen kunnen toekomstige generaties trekken uit de ‘grote en vreeselike vloed’? Wetenschappers waarschuwen al een halve eeuw voor de gevolgen van de klimaatverandering, die nu versnelt door de uitstoot van broeikasgassen. In deze eeuw vormen de rivieren het grootste risico, maar over een paar decennia zal ook de zee sneller stijgen en het land verder binnendringen.
Dit prettig geschreven, rijk geïllustreerde en prachtig uitgevoerde boek is een aanrader voor historisch geïnteresseerden, maar ook voor inwoners van Zuid-Holland en West-Brabant en mensen die bezorgd zijn over de gevolgen van de klimaatverandering. In het Dordrechts Museum is over deze ramp een tentoonstelling ingericht, die tot 6 maart 2022 te bekijken is.
Lotte Jensen (1972) is hoogleraar Nederlandse Taal & Cultuur aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Ze publiceert over nationale identiteitsvorming, Nederlandse literatuur en geschiedenis. Van haar hand verschenen eerder o.a. ‘Verzet tegen Napoleon’, ‘Vieren van vrede’, ‘Romantici en revolutionairen’ (met Rick Honings) en ‘Napoleons nalatenschap’.
‘De grote en vreeselike vloed’ is in augustus 2021 verschenen bij Uitgeverij De Bezige Bij. Het boek telt 192 pagina’s , inclusief noten, verantwoording illustraties en personalia. ISBN: 9789403124315. Het kost € 26,99. Het is tevens als e-book te koop en kost € 13,99. ISBN: 9789403127415.
Recensie
Wies Groeneveld
Alle boekrecensies zijn ook terug te vinden op: www.vlaardingenleest.nl