Lichaamssappen zijn een relatief onontgonnen terrein, want tot enkele jaren geleden is er vrijwel geen onderzoek gedaan naar de vloeistoffen die het lichaam aanmaakt. Maar historicus Ruben Verwaal heeft die leemte voor een deel opgevuld met zijn promotieonderzoek, dat hij in 2019 heeft afgerond met een dissertatie. Hij onderzocht de medische kant van lichaamssappen en de werkwijzen van artsen, vanaf de Oudheid tot heden.
Nu is een publieksboek van Verwaal over dit onderzoek verschenen met de titel ‘Bloed, zweet en tranen. Een geschiedenis van de vloeibare mens’.
Lichaamssappen worden vaak vies en onhygiënisch gevonden. Mensen raken verlegen als ze ter sprake komen en schamen zich ervoor. Pus, zweet en urine worden walgelijk gevonden, terwijl juist de vloeibaarheid essentieel is voor ons leven en voor onze gezondheid. Zonder speeksel kunnen we ons eten niet doorslikken en verteren, zonder stollend bloed genezen er geen wonden, zonder vaginaal vocht en sperma is er geen voortplanting mogelijk. Toch hebben we een problematische verhouding met onze lichaamssappen, maar dat is niet altijd zo geweest.
Het onderzoek van Verwaal laat zien dat er in vroegere tijden en ook in andere culturen, totaal anders naar werd gekeken. Verwaal vertelt aan de hand van historische bronnen in Bloed, zweet en tranen over hoe in vroeger tijden over lichaamssappen werd gedacht en hoe ze in het dagelijks leven voor allerhande zaken werden gebruikt. Hij behandelt tien lichaamssappen in tien hoofdstukken, te weten zweet, speeksel, oorsmeer, bloed, menstruatiebloed, pus, urine, zaad, melk en tranen.
Er komen veel fascinerende verhalen en anekdotes voorbij, het ene nog verbazingwekkender dan het andere. Een paar voorbeelden: Speeksel wordt tegenwoordig vies gevonden, maar werd vroeger als helende kracht beschouwd. In de Oudheid was speeksel verbeeld in de wonderen van Jezus. Het heilige vocht was een essentieel onderdeel in de miraculeuze genezing van de dove en sprakeloze man. Speeksel werd vroeger ook gebruikt als zalf op een sneetje of pijnlijke plek vanwege de heilzame werking.
Urine, oftewel pis, wordt tegenwoordig als een vieze vloeistof beschouwd, maar kan nuttig zijn. In de achttiende eeuw bestond er een veel goedkoper alternatief om de huid soepel en glanzend te houden dan de tegenwoordige potjes met verjongingscrème. Urine werd daarvoor gebruikt. Keelpijn werd verzacht door het drinken van warme urine en ontstoken ogen kon je ook met urine genezen. De urine werd tevens gebruikt in de textielnijverheid.
Verwaal heeft met een experiment over bloed geconstateerd dat de vier humeuren (bloed, gele gal, zwarte gal en slijm, die in de Oudheid werden ontdekt door de Perzische arts Avicenna), in het bloed zelf zitten. Vanaf de zestiende eeuw deden steeds meer wetenschappers onderzoek naar de eigenschappen van bloed.
Het boek Bloed, zweet en tranen is een lezenswaardig boek over hoe we in het verleden tegen lichaamssappen als bloed, urine, pus en speeksel aankeken. Het boek is levendig en humoristisch geschreven, het is een stevige aanrader. De geschiedenis heeft laten zien dat ‘de vloeibare mens’ van essentieel belang is.
 Keke Keukelaar-min.jpg)
Ruben Verwaal (1986) is historicus en conservator bij het Erasmus MC te Rotterdam. Hij is gespecialiseerd in de geschiedenis van de medische wetenschap en promoveerde op onderzoek naar verandering in de perceptie van lichaamsvloeistoffen.
Bloed, zweet en tranen’ is in april 2023 verschenen bij Uitgeverij Thomas Rap. Het boek heeft 303 pagina’s, inclusief noten, een verantwoording en een dankwoord. Het boek kost € 24,99. ISBN: 9789400408838. Het is ook als e-book te koop; ISBN: 9789400410275.
Illustraties:
1. Omslag van het boek
2. Portret van de auteur (© foto: Keke Keukelaar)
Alle boekrecensies zijn tevens terug te vinden op: www.vlaardingenleest.nl.
Recensie:
Wies Groeneveld
Dit is een bijdrage van het recensentencollectief. Lijkt je het leuk om ook een boek te bespreken voor De Vlaardinger? Mail je recensie dan naar Hans Vrugt, eindredacteur van het collectief: hansvrugt@planet.nl.